Pod koniec XVII wieku u bram Nojpeten, stolicy ostatniego niezależnego królestwa Majów leżącej nad jeziorem Petén Itzá, rozegrało się wielkie starcie morskie. Była to bitwa między Majami Itza, a wkraczającymi hiszpańskimi najeźdźcami, która ostatecznie przypieczętowała los tych pierwszych. Majowie Itza znani byli ze swojej agresji i waleczności, dzięki czemu udało się im opierać Hiszpanom aż 172 lata. Jednak nie byli w stanie przetrwać zmasowanego natarcia z użyciem broni palnej.

Mimo że, w przeciwieństwie do innych rejonów kojarzonych z osadnictwem Majów, nie prowadzono tu dotychczas systematycznych badań, to z relacji miejscowych wiadomo było iż w jeziorze można natknąć się na znaleziska z czasów tej wielkiej bitwy.

Pierwsza ekspedycja polskich archeologów podwodnych odbyła się w 2018 roku i mimo ogromnych trudności logistycznych członkom ekspedycji udało wykonać się serię nurkowań 9999. Dokonali niezwykłego odkrycia w pobliżu zachodniego brzegu Nojpeten, uważanego za miejsce, w którym wydarzyła się ta historyczna konfrontacja. Wśród znalezisk były między innymi kamienne przedmioty, przypominające głowice buławy i prawdopodobnie pochodzące z arsenału wojskowego Majów, a także kompletne naczynia ceramiczne.

W 2021 r. zespół polskich archeologów podwodnych wspierany przez Exploration Support Program, wyruszył w podróż do Gwatemali. Wśród członków zespołu znaleźli się między innymi ekspert od kultury Majów i wykwalifikowany nurek techniczny. Plan ekspedycji zakładał wykonanie nurkowań mających na celu wytypowanie obszarów o największym potencjale, a następnie wykonanie wykopalisk.

Przydały się doświadczenia zebrane podczas poprzedniej ekspedycji, gdy część sprzętu, w tym sprężarka, została zatrzymana na granicy i tylko cudem udało się nabić butle korzystając z uprzejmości lokalnej straży pożarnej. Tym razem sprężarka została wysłana dużo wcześniej i czekała już na miejscu.

Po wykonaniu pierwszych nurkowań, do dalszej eksploracji wybrana została Wyspa Hospital i rejon na północ od Wyspy Flores, gdzie podczas poprzedniej wyprawy udało się odkryć depozyt i naczynia rytualne.

Cała ekspedycja z 2021 roku przebiegała pod znakiem bardzo intensywnych nurkowań. Pod wodą zalegało wiele artefaktów i zespół spędzał całe dnie na dokumentowaniu ich położenia oraz głębokości, w celu zachowania kontekstu archeologicznego. Najbardziej interesujące zabytki zostały wydobyte i natychmiast odpowiednio zakonserwowane.

Jednym z najciekawszych i najbardziej zagadkowych zabytków są trzy duże groty, wykonane z krzemienia, odnalezione na głębokości około 17 metrów w towarzystwie naczyń z różnego okresu. Nie wiadomo ani jaka była ich funkcja, ani z jakiego okresu pochodzą. Równie dobrze mogą być to narzędzia rytualne, służące do krwawych obrzędów, jak i pozostałości z bitwy z 1697 roku.

Największym zaskoczeniem był obszar na wschód od wyspy. Na głębokościach od trzech metrów przy samym pasie szuwarów, aż do kilkunastu metrów, wszędzie zalegały spektakularne zabytki. Podczas jednego z nurkowań, na głębokości pięciu metrów, zespół natrafił na coś zupełnie wyjątkowego: naczynie ceremonialne z wizerunkiem twarzy Słońca Nocnego – Jaguara Boga Świata Podziemnego. Przy pomocy specjalnie zbudowanego eżektora, archeolodzy bardzo ostrożnie wydobyli zabytek, który został następnie poddany skrupulatnej konserwacji.

Wyspa Hospital pokazała również swoją mroczną historię. Na wschód od wyspy członkowie zespołu natrafili na szczątki ludzkie, w tym między innymi cztery czaszki. Znane jest zamiłowanie Majów do krwawych ofiar, jednak mimo analizy dokonanej przez ekspertkę z zakresu antropologii fizycznej na ziemiach Majów, Verę Tiesler, nie udało się w sposób jednoznaczny stwierdzić w jakich okolicznościach ofiary znalazły się na dnie jeziora.

Ekspedycja okazała się być spektakularnym sukcesem. Wartość i ilość wydobytych zabytków a także ogromna ilość informacji zebranych przez archeologów w ogromnym stopniu podnosi zasób wiedzy o tym niezwykłym jeziorze i jego historii. Zabytki liczą sobie setki, czasem nawet ponad tysiąc lat i są dowodem na wielowiekowy kult samego jeziora, a także najpewniej Chaaka, boga deszczu.